Της Λητώς Μησιακούλη
Από τη μια πλευρά, είναι αρκετά λυπηρό το γεγονός ότι τα έργα του Ελληνα Δομήνικου Θεοτοκόπουλου εμφανίζονται κυρίως στη διεθνή αγορά και, από την άλλη, είναι παρήγορο το ότι συγκαταλέγεται στους κορυφαίους ζωγράφους όλων των εποχών, βάζοντας την ελληνική Τέχνη στον παγκόσμιο χάρτη.
Παρακολουθώντας κάποιος για χρόνια τις δημοπρασίες, θα διαπιστώσει πως στα λεγόμενα «Greek sale», που γίνονται εντός και εκτός Ελλάδας, δεν εμφανίζονται έργα του. Αντιθέτως, ιδιαίτερη παρουσία έχουν στις λεγόμενες «Old Masters» δημοπρασίες της διεθνούς αγοράς.
«Χρονολογικά, ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος δεν εμπίπτει σε αυτή την περίοδο. Επιπλέον, αν και είναι Έλληνας στην καταγωγή, η τέχνη του δεν θεωρείται ελληνική. Είναι γαλουχημένη με τις αισθητικές αξίες της Δυτικής Τέχνης του 16ου αιώνα και σωστά συγκαταλέγεται στην κατηγορία “Old Masters”, όπως πολλοί Ιταλοί, Ισπανοί, Φλαμανδοί και άλλοι καλλιτέχνες», εξηγεί η κ. Μαρία Παφίτη,dealer εικόνων, ειδική σύμβουλος στη Βυζαντινή Τέχνη και εξειδικευμένη στην πρώιμη περίοδο του Ελ Γκρέκο.
Λογικό είναι να αναρωτηθεί κανείς εάν θα κέντριζε περισσότερο το ενδιαφέρον των Ελλήνων συλλεκτών και επενδυτών αν οι πίνακές του εμφανίζονταν σε ελληνικές δημοπρασίες. «Πιστεύω πως το ενδιαφέρον των Ελλήνων συλλεκτών θα ήταν περίπου το ίδιο αν οι πίνακες του Ελ Γκρέκο προσφέρονταν σε δημοπρασίες ελληνικής Τέχνης. Όμως, σε μία τέτοια περίπτωση, ίσως η προσφορά των έργων να γινόταν λιγότερο γνωστή στους ξένους συλλέκτες, κάτι που πιθανόν να είχε αρνητικό αντίκτυπο σε εκείνη τη μερίδα των αγοραστών και, κατά συνέπεια, στις τιμές των έργων. Τα έργα του Ελ Γκρέκο εμπίπτουν στην κατηγορία των “Old Masters” και τυγχάνουν χειρισμού από τους γκαλερίστες και εμπόρους αυτού του είδους. Στην περίπτωση του Θεοτοκόπουλου, ο οποίος είναι ελληνικής καταγωγής και ασχολήθηκε με την αγιογραφία, επιπλέον ενδιαφέρον για τα έργα του έχουν συχνά και όσοι εμπορεύονται εικόνες», εξηγεί η κ. Παφίτη.
Μάλιστα, παρόμοια περίπτωση είναι και αυτή του Αντώνιου Βασιλάκη, γνωστότερου ως Antonio Vassilacchi (1556-1629), ο οποίος δεν είναι τόσο διάσημος όσο ο Θεοτοκόπουλος. «Ο Βασιλάκης γεννήθηκε στη Μήλο, αλλά από νεαρή ηλικία είχε πάει στη Βενετία. Τα έργα του, όπως και του Ελ Γκρέκο, εμφανίζονται προς πώληση σε δημοπρασίες των Old Masters. Οι ελληνικής καταγωγής καλλιτέχνες δεν αποτελούν εξαίρεση», επισημαίνει, προσθέτοντας ένα παράδειγμα, αυτό του Giulio Clovio. «Ο Clovio ήταν Κροάτης στην καταγωγή και εργαζόταν στη Ρώμη. Υπήρξε μάλιστα μεγάλος υποστηρικτής του Θεοτοκόπουλου κατά την παραμονή του στη Ρώμη. Τα έργα του ωστόσο προσφέρονται σε δημοπρασίες “Old Masters” και όχι κροατικής Τέχνης».
Ενθερμοι αγοραστές
Πέρα από εύπορους συλλέκτες του δυτικού κόσμου, οι πίνακες του Ελ Γκρέκο γίνονται αντικείμενο διεκδίκησης από μεγάλα μουσεία του κόσμου, κάτι που διαφαίνεται από την προέλευση των έργων που σήμερα ανήκουν στα μεγαλύτερα μουσεία της Αμερικής, όπως το Μητροπολιτικό της Νέας Υόρκης, την Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον κ.ά. «Ένα από τα τρανταχτά παραδείγματα είναι αυτό του Μουσείου Soumaya, που πρόσφατα ίδρυσε ο Κάρλος Σλιμ στο Μεξικό, ενώ εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στη Ρωσία έργα του καλλιτέχνη υπάρχουν μόνο στο Ερμιτάζ», περιγράφει η κ. Παφίτη.
Είναι, δε, αξιοσημείωτο ότι ορισμένοι Ρώσοι συλλέκτες έχουν αρχίσει εδώ και μερικά χρόνια να ανταγωνίζονται έντονα τους Ευρωπαίους και τους Αμερικανούς συλλέκτες, οδηγώντας τις τιμές σε νέα ύψη. Το ενδιαφέρον των Ρώσων σχετίζεται, όχι μόνο με τις αισθητικές αξίες, αλλά και με την ελληνορθόδοξη καταγωγή του Θεοτοκόπουλου. Ανάμεσα σε όλους τους Ευρωπαίους καλλιτέχνες, τον θεωρούν ως τον περισσότερο συγγενή με τη δική τους πνευματική κουλτούρα.
Ακόμη, είναι σημαντικό το τι θα πρέπει να γνωρίζει ένας νέος συλλέκτης και επενδυτής που επιθυμεί να αποκτήσει ένα έργο του Ελ Γκρέκο με στόχο τη μεταπώλησή του. Για την κ. Παφίτη το πρώτο βήμα είναι να συμβουλεύεται έναν αξιόπιστο ειδικό. «Υπάρχουν ιστορικοί Τέχνης που ειδικεύονται στις τρεις περιόδους του καλλιτέχνη (κρητική, ιταλική, ισπανική). Η συνεργασία με έναν καλό συντηρητή είναι επίσης απαραίτητη, διότι πρέπει να ελέγχεται η κατάσταση του έργου, ακόμη κι αν αυτό είναι αυθεντικό. Τέλος, ένας σύμβουλος Τέχνης θα συμβάλει ώστε η αξία του έργου να αυξηθεί, μέσω δημοσιεύσεων σε έγκυρα περιοδικά Τέχνης και συμμετοχή σε εκθέσεις. Μεγάλη σημασία έχει ο σύμβουλος αυτός να γνωρίζει την αγορά και τους συλλέκτες, για να μπορεί να αντιληφθεί πότε είναι η κατάλληλη στιγμή για την κερδοφόρα πώληση του έργου», συμβουλεύει.
Το ζήτημα βέβαια είναι πού μπορεί κανείς να βρει πίνακες του Ελ Γκρέκο προς πώληση. «Μέσω των μεγάλων οίκων δημοπρασιών το θέμα της πώλησης ενός έργου γίνεται ευρέως γνωστό και η είδηση φτάνει σχεδόν σε όλους τους ενδιαφερομένους. Γι’ αυτό και τα περισσότερα έργα του Θεοτοκόπουλου προσφέρονται σε δημοπρασίες. Υπέρ της άποψης αυτής συνηγορεί το παράδειγμα του “Αγίου Ιωσήφ”, που αγοράστηκε σε δημοπρασία από έμπορο Τέχνης το 2012 και 26 μήνες αργότερα ο ίδιος το ξαναπούλησε μέσω δημοπρασίας προς 2.742.000 δολάρια!» εξηγεί, τονίζοντας πως είναι πολύ σπάνιες οι περιπτώσεις έργων που πωλούνται μέσω γκαλερί ή από ιδιώτες. «Ούτως ή άλλως, είναι δύσκολο να γίνει γνωστό αν ένα έργο πωλείται από ιδιώτες. Πιστεύω λοιπόν ότι μόνο όταν υπάρχουν προβλήματα κατάστασης, δηλαδή επιζωγραφίσεις, επεμβάσεις κ.λπ., ή θέματα αμφίβολης προέλευσης επιδιώκεται η ιδιωτική πώληση», αποσαφηνίζει.
Εκκρεμεί μια υπόθεση στην Ιντερπόλ
Οπως συμβαίνει πίσω από κάθε σπουδαία υπογραφή, έτσι και στην περίπτωση του Ελ Γκρέκο δεν θα μπορούσε να μην υπάρχει και το… νεφελώδες σημείο. Απομιμήσεις, κλοπές και διάφορες φήμες απλώνουν έναν πέπλο μυστηρίου γύρω από το έργο του, με ερωτήματα που ακόμα δεν έχουν απαντηθεί. Ρωτάμε την κ. Παφίτη εάν έχει υπάρξει ποτέ κάποιο περιστατικό κλοπής ή υπόθεσης πλαστού πίνακα που να έχει πέσει στην αντίληψή της και εκείνη απαντά με τις εξής πληροφορίες:
«Τα τελευταία εκατό χρόνια έχουν προσφερθεί σε δημοπρασίες έργα, πέραν των 230 που σχετίζονται με τον Ελ Γκρέκο. Άλλα ήταν αυθεντικά, λιγότερα ήταν υπογεγραμμένα, ενώ άλλα εκτελέστηκαν σε συνεργασία του καλλιτέχνη με το εργαστήριό του. Ορισμένα αποδόθηκαν σε ακόλουθους του Ελ Γκρέκο, ενώ άλλα ήταν απλώς αντίγραφα. Δεν πιστεύω ότι υπήρξε ποτέ παραπληροφόρηση (τουλάχιστον όσον αφορά έργα που προσφέρθηκαν σε δημοπρασίες), διότι το τι πραγματικά ήταν αυτά αντικατοπτρίζεται αρκετά αξιόπιστα στις τιμές που έλαβαν. Όσον αφορά τις κλοπές, δεν έχω προσωπική εμπειρία. Γνωρίζω όμως ότι στην Ιντερπόλ καταγγέλθηκαν έξι περιπτώσεις κλοπής έργων του Ελ Γκρέκο στο διάστημα 1969-1999 (δύο έργα από την Ιταλία, δύο από την Αργεντινή, ένα από Γερμανία και ένα από Γαλλία). Η γνωστότερη υπόθεση “κλοπής” είναι ίσως αυτή που σχετίζεται με τον βασιλικό οίκο της Ρουμανίας, όπου ο πρίγκιπας Παύλος-Φίλιππος, που θεωρεί τον εαυτό του ως τον νόμιμο διάδοχο του θρόνου, κατηγορεί τον θείο του, βασιλιά Μιχαήλ, ότι πούλησε τους πίνακες του Ελ Γκρέκο που ανήκαν στο Στέμμα της χώρας. Η υπόθεση εκκρεμεί και μάλλον θα λυθεί όταν απαντηθεί το ερώτημα που αφορά τον νόμιμο διάδοχο του ρουμανικού θρόνου. Το σίγουρο πάντως είναι ότι το πορτρέτο του “Dr. Francisco de Pisa”, που ανήκε στη βασιλική συλλογή της Ρουμανίας και επρόκειτο να εκτεθεί στην έκθεση του Ελ Γκρέκο το 2004 στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, δεν έκανε ποτέ το ταξίδι αυτό, παρόλο που βρισκόταν στον κατάλογο της έκθεσης».
