Γράφει ο Σταύρος Γουλούλης
Δρος Βυζαντινής Τέχνης
Οι Τρείς Ιεράρχες εορτάζονται για την παιδεία τους, πρωτοστατώντας στη σύζευξη της νεόκοπης τον 4ο αι. Εκκλησίας με τα (ελληνικά) γράμματα. Θα δούμε πώς στη συνέχεια οι μικρές Εκκλησίες, τα μοναστήρια, καλλιέργησαν την παιδεία συστηματικά, με την οργάνωση μεγάλων βιβλιοθηκών. Μέχρι σήμερα.
Την οργάνωση βιβλιοθηκών ενίσχυε το Υστερο ρωμαϊκό κράτος παντού, αλλά η γενική πτώση του βιοτικού επιπέδου, η παρακμή της αστικής ζωής, έθεσε σε β΄ μοίρα το βιβλίο. Πολλοί λόγιοι ίδρυσαν βιβλιοθήκες σε μοναστήρια. Το 455 ιδρύθηκε από τον Στούδιο η ομώνυμη μονή του Προδρόμου στην Κων/πολη. Εγραψε Ιστορία επί αιώνες. Το 544 από τον Κασσιόδωρο, η μονή γνωστή ως Vivarium, στην Καλαβρία της Ιταλίας. Στη μονή Πολυχρονίου Βιθυνίας οι Κύριλλος και Μεθόδιος αποτύπωσαν το σλαβικό αλφάβητο. Οι αυτοκράτορες ευνοούσαν την οργάνωση τέτοιων μικρών κέντρων, όπου συγκεντρώνονταν αφενός λόγιοι, αφετέρου αφιερωμένοι ισοβίως στη μάθηση, στην αποστολή υπέρ της κοινωνίας. Ομοίως στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία τα μοναστήρια ήταν κέντρα παιδείας, διαλόγου· εδώ καλλιεργήθηκε το άσυλο των λογίων (μοναχών). Για μετά τον Μεσαίωνα αναφέρω το ίδρυμα του αγιολόγου Jean Bolland στις Βρυξέλλες, γνωστό ως Κοινότητα (Societé) των Βολλανδιστών, η οποία από το 1635 οργανώνει την έκδοση αγιολογικών κειμένων και σήμερα κατέχει παγκοσμίως τη μεγαλύτερη βιβλιοθήκη στον τομέα αυτό (500.000 βιβλία).
Στη σύγχρονη Ελλάδα από τον μεγάλο αριθμό μοναστηριακών βιβλιοθηκών στον ελλαδικό χώρο, αναφέρω αυτή της μονής Παρακλήτου στον Ωρωπό, που εξυπηρετεί ιεραποστολικό σκοπό. Το Αγιον Ορος όμως πρωτοστατεί. Η σύγχρονη τεχνολογία επιτρέπει την καταγραφή εντύπων εκάστης μονής, αλλά στο μέλλον μπορεί να υπάρξουν νέες προοπτικές.
Ωστόσο μία μονή που συμβαίνει να γνωρίζω, η Ι.Μ. Σιμωνόπετρας, εμφανίζει ιδιαίτερη πολιτική τόσο στον τομέα του εντύπου βιβλίου όσο και των αρχείων. Παραθέτω λεπτομέρειες για να δείξω προθέσεις, όπως εκδηλώθηκαν από τη δεκαετία του 1970 που εγκαταστάθηκε η μετεωρίτικη αδελφότητα, με τις ευχές του ηγουμένου μακαριστού π. Αιμιλιανού, όπως και του νυν, ιερομονάχου π. Ελισσαίου. Σκοπός είναι να καλλιεργείται η παιδεία και επιστήμη, αφιερωμένη στο έργο της συνόλου Εκκλησίας. Είναι μέρος, λοιπόν, της καλογερικής. Σήμερα η βιβλιοθήκη περιλαμβάνει 65.000 βιβλία (συν δεκάδες χιλιάδες ψηφιακά), εξυπηρετώντας μοναχούς (και λαϊκούς) για ανάγνωση ψυχοφελών βιβλίων και επιστημονική έρευνα. Π.χ. ο βυζαντινολόγος ιερομ. Μακάριος, Γαλάτης στην καταγωγή, συνέγραψε τον νέο Συναξαριστή όλου του έτους (εκδόσεις Ινδικτος) χάρη σε αυτή τη βιβλιοθήκη. Ο ιερομ. Αθανάσιος, υμνογράφος της Μεγάλης Εκκλησίας, συγγράφει υμνολογικά κείμενα αγίων, των οποίων γνωρίζει την πραγματική βιοτή χάρη στη βιβλιοθήκη. Στην οργάνωσή της παλαιότερα συνέδραμαν ο επίσης υμνωδός ιερομ. Πορφύριος, νυν ηγούμενος της Ι.Μ. Προδρόμου Αλιάκμονα, ο μακαριστός π. Τιμόθεος, Αγγλος, ο π. Μάξιμος Κώνστας του Χάρβαρντ. Ο νυν υπεύθυνος της βιβλιοθήκης ιερομ. Πολύευκτος την εμπλουτίζει με σύγχρονα βιβλία, ένα έργο ιδιαίτερα επίπονο που απαιτεί μεγάλη καλλιέργεια και μακρόχρονη προσπάθεια, να παρακολουθεί τις ερευνητικές εξελίξεις.
Μεγάλο μέρος της μορφωτικής-αρχειακής πολιτικής της Σιμωνόπετρας, όσο γνωρίζω, εκφράζει ο ιερομόναχος π. Ιουστίνος. Με τις αγαστές σχέσεις που επί δεκαετίες καλλιεργεί εντός και εκτός Ελλάδος, όπως πράττουν και όλοι οι πατέρες της μονής, παρέχοντας εξυπηρέτηση και επιστημονικό διάλογο, φιλοτιμούν πλείστους δωρητές βιβλίων (από ένα απλό δώρο έως 100άδες βιβλία (π.χ. οι Εκδόσεις Ψυχογιός) ή συνεργάζονται σε διάφορες ερευνητικές, εκδοτικές και πολιτιστικές δράσεις. «Το Αγιον Ορος», τονίζει, «δεν χάνει πλέον χειρόγραφα και αρχεία, αλλά μαζεύει αρχειακά σύνολα, βιβλιοθήκες». Ο ίδιος ελέγχει πάντα το παρόν αυτής της προσπάθειας. Το μέλλον όμως, συν Θεώ, είναι ο π. Νήφων, ο οποίος πέρα από τα διακονήματά του εφαρμόζει στην πράξη το έργο, ας μου επιτραπεί η έκφραση, του Τμήματος που εποπτεύει ο π. Ιουστίνος, συγκεντρώνοντας ερευνητικές βιβλιοθήκες και αρχεία (π.χ. των καθηγητών Τρεμπέλα, Μπρατσιώτη, Δόικου). Τώρα με ανανεωμένη πολιτική που περιλαμβάνει ψηφιακή καταγραφή σε συγκροτημένες συλλογές της μονής, κυρίως φωτογραφικά αρχεία, γκραβούρες και άλλο μουσειακό υλικό. Προερχόμενος εκ Μετεώρων οργάνωσε ψηφιακώς τη “Μετεωρίτικη Βιβλιοθήκη” και μετά τις: “Αγιορείτικη Bιβλιοθήκη” (μέχρι τώρα 2.000 ψηφιοποιημένα βιβλία), “Αγιορείτικη Φωτοθήκη”, “Αγιορείτικη Ταινιοθήκη”, “Αγιορείτικη Χαρτοθήκη”. Καταγράφονται ακόμη όλα τα αγιορείτικα μοναστικά ιδρύματα, ακόμη και τα μικρά κελλιά, το μοναχολόγιό τους, κοκ. Χαρακτηριστικό είναι ότι η χρησιμοποίηση του όρου “Αγιορείτικη” δεν έφερε ενστάσεις από τους Αγιορείτες, δείγμα ότι όλοι αναγνωρίζουν το έργο, την πρωτοπορία της μονής που εκπροσωπεί, και ότι δεν ιδιοποιείται το Αγιον Ορος. Η τεχνολογία επιτρέπει τη συμμετοχή όλων των μονών.
Μικρή απόδειξη σταθερής πολιτικής βιβλίου είναι η παραλαβή πρόσφατα από τη Γερμανία της βιβλιοθήκης του αείμνηστου ελληνιστή Bernard Manfred (3.500 βιβλία. 18ος αι.-π.2010). Ηταν να την παραλάβει ελληνικό πανεπιστήμιο, αλλά αυτό δεν βρήκε διαθέσιμο χώρο, ούτε κάλυπτε τα 1.500 ευρώ της μεταφοράς (!). Καλύπτει πλήρες ερευνητικό πεδίο, π.χ:
1. Αρχαίους συγγραφείς (Ελληνες, Λατίνους),
2. Ευρωπαϊκή τέχνη από Μεσαίωνα μέχρι 20ό αιώνα.
Ο π. Ιουστίνος πιστεύει ότι συνεχίζει την πολιτική που χάραξε ο μοναχός της Νείλος Μητρόπουλος, όταν η μονή κάηκε το 1891. Αμέσως οργάνωσε τη νέα βιβλιοθήκη! Σήμερα με ισόβιους υπευθύνους, αληθινούς επαγγελματίες, βρίσκονται στην υπηρεσία της αδελφότητας, της Εκκλησίας, της κοινωνίας.
Ολες οι μονές χρειάζονται ενίσχυση στον τομέα της παιδείας. Για να την προωθούν εκ νέου στον κόσμο.
