Του Μ. Γ. ΒΑΡΒΟΥΝΗ
Καθηγητή Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης
Οπως είναι γνωστό, στην παραδοσιακή θρησκευτική συμπεριφορά του λαού οι άγιοι συχνά έχουν πάρει τη θέση παλαιότερων θεοτήτων και η τιμή τους αποτελεί τον κύριο τρόπο έκφρασης της θρησκευτικότητας του λαού. Η μελέτη της τιμής των αγίων, μας δείχνει ότι ο λαϊκός άνθρωπος έχει δομήσει ένα υπερφυσικό δίκτυο προστασίας για την καθημερινή του ζωή, το οποίο επεκτείνεται σε όλη τη διάρκεια του κύκλου του χρόνου. Οι εορτές των αγίων, με την ετήσια περιοδικότητά τους, ορίζουν τον εορταστικό και τον καθημερινό χρόνο της παραδοσιακής κοινότητας και αποτελούν ορόσημα για την παραδοσιακή καθημερινότητα των κατοίκων. Αποτελούν δε και έναν σημαντικό ενοποιητικό παράγοντα της κοινωνικής ζωής, καθώς λειτουργούν με τρόπο που δομεί και ανα-δομεί κοινωνικές σχέσεις και διαμορφώνει συμπεριφορές, οι οποίες συνέχουν κάθε αγροτοκτηνοτροφική κοινωνία.
Πρόκειται λοιπόν για ένα ετήσιο δίκτυο, που λειτουργεί διπλά: αφενός μεν δημιουργεί την αίσθηση της υπερφυσικής προστασίας στους κατοίκους και μάλιστα σε συνθήκες της παραδοσιακής κοινότητας, σε συνθήκες δηλαδή μιας κατά βάση προβιομηχανικής κοινωνίας, με μικρές δυνατότητες παρέμβασης στη φύση μέσω της τεχνολογίας. Αφετέρου, δε, ορίζει τον ετήσιο χρονικό κύκλο, με τρόπο που οριοθετεί την καθημερινή ζωή, δημιουργεί όρια και περιορίζει δραστηριότητες, ώστε να δημιουργεί την αίσθηση μιας κοσμικής τάξης και ιεραρχίας, προς την οποία υπακούν και οι δραστηριότητες των ανθρωπίνων κοινωνιών. Τα εθνογραφικά παραδείγματα που διαθέτουμε από διάφορες ελληνικές περιοχές, είναι απολύτως ενδεικτικά για τον τρόπο με τον οποίο η τιμή των αγίων λειτουργεί ως υπόδειγμα δόμησης και αντίληψης, ή πρόσληψης του χρόνου και του χώρου από την παραδοσιακή κοινότητα.
Μέσα στα πλαίσια της τιμής των αγίων, μπορούμε να εντοπίσουμε όλα εκείνα τα δεδομένα, που αποτελούν διαβατήριες οδούς από το εδώ στο επέκεινα, από το φυσικό στο υπερφυσικό, καθώς οι άγιοι λειτουργούν ως οι κατεξοχήν μεσολαβητές ανάμεσα στον άνθρωπο και τον Θεό. Μεσολαβώντας ανάμεσα στο ανθρώπινο και το θείο, ο άγιος γίνεται αγωγός καθαγιασμού της φύσης, και αυτό τονίζεται στα έθιμα που συνοδεύουν τη λαϊκή λατρεία τους. Από την άλλη πλευρά, η τιμή των αγίων λειτουργεί επίσης ως συμβολικό σύστημα καθαγίασης του κύκλου δραστηριοτήτων και επαγγελματικών απασχολήσεων της παραδοσιακής κοινότητας.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, η τιμή των αγίων ουσιαστικά εγκαθιδρύει ένα παράλληλο ημερολόγιο για τον λαϊκό άνθρωπο, τελετουργικό και υπερφυσικά ενισχυμένο, που λειτουργεί ως οδηγός και κανόνας δράσης, διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος, οργάνωσης των παραδοσιακών επαγγελματικών δραστηριοτήτων και συμβολικής αντιμετώπισης των δυσχερειών της σχέσης του λαϊκού ανθρώπου με τη φύση. Σε αυτή της, μάλιστα, τη διάσταση, η τιμή των αγίων αποκτά διαστάσεις ενός λατρευτικού κανόνα της διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος από τις παραδοσιακές κοινωνίες, η έρευνα του οποίου θα πρέπει βεβαίως να συνεχιστεί συστηματικά και μεθοδικά.
Τέλος, η τιμή των αγίων λειτουργεί ως δίκτυο συμβολικής επαφής και διαλόγου του ανθρώπου με το επέκεινα και το υπερφυσικό. Είναι τόση η ανάγκη της τελετουργικής αυτής τιμής των αγίων για την ψυχολογική και πνευματική ισορροπία των λαϊκών ανθρώπων, ώστε φτάνουν στο σημείο να τιμούν και ανύπαρκτους αγίους, που έχουν μάλλον σχηματιστεί από παρεξηγήσεις ορισμένων λειτουργικών και λατρευτικών τύπων. Η τιμή των αγίων και οι αντίστοιχες εκδηλώσεις, αποτελούν χαρακτηριστικές περιπτώσεις εφαρμογής της θεωρίας των αρχετυπικών στοιχείων. Πέρα όμως από την ιστορική και συγκριτική διάσταση του θέματος, παραμένει η διαπίστωση της λειτουργίας του συστήματος τιμής των αγίων ως συμβολικού τρόπου περιχαράκωσης της καθημερινότητας των ανθρώπων, γεγονός που θέτει τις βάσεις αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις κοινωνικές συνθήκες και στα λατρευτικά θέσμια, στις παραδοσιακές κοινωνίες. Πρόκειται για μια βασική όψη των λατρευτικών δομών, που προσδιορίζει τη λαϊκή θρησκευτικότητα των ελληνικών παραδοσιακών κοινοτήτων.
