Toυ Λουκά Δ. Παπαδάκη, ερευνητή, συγγραφέα και ποιητή
Το 2015 επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις «Ελεύθερη Σκέψις» το κλασικό και από δεκαετιών δυσεύρετο έργο του «αξιωματικού της Γαλλικής Ακαδημίας» Γεωργίου Κλεάνθους Σκαλιέρη, «Το Πατριαρχείον Αλεξανδρείας. Το κλίμα και η δικαιοδοσία αυτού», το οποίο είχε εκδοθεί στην Αθήνα το 1927 και ήταν αφιερωμένο στον ιστορικό Παύλο Καρολίδη.
Ο Σκαλιέρης έζησε την εποχή του Πατριάρχη Μελετίου Μεταξάκη. Το 1908 περιλαμβανόταν στους συνεργάτες του τότε Αρχιμανδρίτη Μελετίου, όταν τούτος, υπερασπίζοντας τα συμφέροντα της Αγιοταφικής Αδελφότητος, συνέτασσε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, μετά από κλήση της υπό τον Κιαμήλ πασά Κυβέρνησης, το υπόμνημά του για το προσκυνηματικό καθεστώς των Αγίων Τόπων. Η απόφαση της οθωμανικής κυβέρνησης στηρίχθηκε στο υπόμνημα τούτο, που περιέλαβε αυτούσιο στο σκεπτικό της, διατηρώντας αναλλοίωτο το προσκυνηματικό καθεστώς, διασφαλίζοντας τα συμφέροντα της Αδελφότητας, αλλά και την ειρήνη μεταξύ των διαφόρων Εκκλησιών, ομοδόξων ή αλλοδογματικών.
Κατά τον Διχασμό, ο συγγραφέας συντάχθηκε με τους Κωνσταντινικούς. Άλλωστε αφιέρωσε το έργο του «Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντος» «τω Κωνσταντίνω τω ΙΒ’ και τη Σοφία, και τήρησε στάση μάλλον δυσμενή προς τον Μελέτιο. Μάλιστα, το 1926, κατά τους μήνες που προηγήθηκαν της εκλογής του Πατριάρχου Αλεξανδρείας, επιχείρησε με δημοσίευμά του να απαλλάξει τον από Τραπεζούντος Χρύσανθο από την πατρότητα της συγγραφής λιβελογραφήματος κατά του Μελετίου («Η Αλήθεια. Απάντησις εις Μελετίου του Δ’, Έργα και ιδέαι, Εν Κων/πόλει, Ιανουάριος 1926»), θα έλεγα ανεπιτυχώς.
Διαβάζουμε το φύλλο της 8ης Φεβρουαρίου 1926 της αλεξανδρινής εφημερίδας «Ομόνοια», όπου ο Γ.Κ. Σκαλιέρης με επιστολή του παρέχει, υποτίθεται, την «πραγματική αλήθεια». Σε αυτήν «αναιρεί την πεπλανημένην ταύτην αντίληψιν και δηλοί κατηγορηματικώς και υπευθύνως ότι το φυλλάδιον δεν εγράφη, ουδ’ ενεπνεύσθη υπό του Χρυσάνθου, αλλά, ως έχει βασίμους λόγους να πιστεύη, παρά λογάδος Έλληνος εν Κων/πόλει στρατιωτικού, φέροντος όνομα. Ο κ. Σκαλιέρης παρατηρεί ότι τόσον ο κ. Σπανούδης, ο γράψας το φυλλάδιον “Μελετίου Δ΄ έργα και ιδέαι”, όσον και ο ανώνυμος εκδότης της “Αληθείας” έπραξαν κακώς αναξέσαντες εν ου δέοντι χαινούσας του παρελθόντος πληγάς…».
Κατόρθωσα να εντοπίσω τρία κείμενα του Σκαλιέρη που αφορούν στον Μελέτιο: «Η Πραγματική Αλήθεια» (εφημ. “Ομόνοια”, Αλεξάνδρεια 8.2.1926), «Ο Πατριάρχης Μελέτιος και οι Σύροι» (εφημ. «Ταχυδρόμος – Ομόνοια», 31.5.1926), και «Δράσις του Αρχιμανδρίτου Μελετίου Μεταξάκη εν Κωνσταντινουπόλει περί τα τέλη του 1908 και τας αρχάς του 1909» («Εκκλησιαστικός Φάρος», τόμος λδ΄, τεύχος δ΄, Αλεξάνδρεια 1935.
«Το Πατριαρχείον Αλεξανδρείας» παρουσιάζεται στον σημερινό αναγνώστη με Πρόλογο, Εισαγωγή και Σχόλια του Χρήστου Π. Μπαλόγλου, διδάκτορος Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Φρανκφούρτης, εμπνευσμένου και χαλκέντερου ιστορικού της Εκκλησίας, που γράφει στον Πρόλογό του: «Το βιβλίο του Γεωργίου Σκαλιέρη, έργο εντασσόμενο σε ένα ευρύτερο πλαίσιο συγγραφής της ιστορίας, εθνογραφίας και δημιουργικής συλλογής των Εκλιπουσών Εκκλησιών της Ανατολής, δημοσιεύεται σε εποχή ανασυντάξεως των τεσσάρων Πατριαρχείων της Ανατολής».
Το βιβλίο εκδίδεται πέντε χρόνια από το 1922, τον καιρό που το Οικουμενικό Πατριαρχείο υφίσταται τις συνέπειες της Καταστροφής και της επισφαλούς ειρήνης μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, ενώ εκφράζονται σκέψεις για τη μεταφορά του στο Άγιον Όρος ή στη Θεσσαλονίκη. Ταυτοχρόνως αναβαθμίζεται η σημασία του δεύτερου τη τάξει Πατριαρχείου Αλεξανδρείας με την εκεί εκλογή (1926) του πρώην Οικουμενικού Πατριάρχη Μελετίου Μεταξάκη. Όπως μας πληροφορεί ο Μπαλόγλου, «το ίδιο έτος βλέπει το φως της δημοσιότητος το πολυσέλιδο άρθρο “Η Εκκλησία Αλεξανδρείας” του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου», που δημοσιεύεται στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια Γ’ (1927).
Η Εκκλησία του Αγίου Μάρκου σεμνύνεται για τα τέκνα της, που αναδείχτηκαν ως λαμπρές μορφές και διαπρύσιοι κήρυκες της Χριστιανοσύνης. Μεταξύ πολλών άλλων ο Άγιος Μηνάς, οι Αγίες Απολλωνία και Αικατερίνη, οι Πατριάρχες Μέγας Αθανάσιος και Άγιος Κύριλλος, αλλά και οι προσφάτως αγιοκαταταγέντες Πατριάρχες Μελέτιος Πηγάς και Κύριλλος Λούκαρις, οι μοναχοί Άγιος Παύλος ο Θηβαίος, Άγιος Αντώνιος ο Μέγας, Άγιος Παχώμιος, ο Μέγας Ιλαρίων και ο ιεραπόστολος Άγιος Σίμων ο Κυρηναίος.
Υπέροχα είναι τα περιοδικά του Πατριαρχείου, ο «Πάνταινος» και ο «Εκκλησιαστικός Φάρος», που ιδρύθηκαν το 1908 από τον Πατριάρχη Φώτιο Περόγλου, μετά από προτροπή του Μελετίου Μεταξάκη, όταν βρισκόταν στην Κύπρο για το εκεί αρχιεπισκοπικό ζήτημα. Περίφημη και η Κατηχητική Σχολή, που θεωρείται ότι ιδρύθηκε από τον Ευαγγελιστή Μάρκο, όπου δίδαξαν οι Αθηναγόρας, Πάνταινος, Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, Ωριγένης, Ηρακλάς, Μακάριος, Διονύσιος, Άρειος, Πτέριος, Πέτρος και Αχιλλάς.
Τις προθέσεις του για τη συγγραφή του βιβλίου παραδίδει ο Σκαλιέρης στον Πρόλογό του: «Δεν έγραψα ιστορίαν του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας. Έγραψα περί των Εκλιπουσών Εκκλησιών αυτού. (…) Δεν πρόκειται περί ιστορίας, αλλά περί συγκομιδής πολυτίμου εθνογραφικής και δημογραφικής ύλης, εξ ης αψευδής θ’ αναπηδήση η πραγματική αλήθεια, όσον αφορά εις την φυλετικήν προέλευσιν και σύνθεσιν των κατά χώρας μουσουλμανοφανών ή μουσουλμανικών γηγενών πληθυσμών, ους οι πολλοί Τούρκους και Άραβας εκ συγχύσεως θεωρούσιν…».
Ο Σκαλιέρης συνέγραψε ακόμη τα έργα: «Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντος. Περί της εθνογραφικής, δημογραφικής και κοινωνικής συγκροτήσεως του Πόντου και της ποντικής Παφλαγονίας», Αθήναι 1921 και (σε επανέκδοση) Ελεύθερη Σκέψις, 1995, «Λαοί και φυλαί της Μικράς Ασίας. Μετά Πινάκων», εν Αθήναις 1922, «Εθνογραφικαί Σελίδες: Η Κύπρος, εξακισχιλίων ετών εθνικός βίος. Εκλιπούσαι Επισκοπαί», Αθήναι 1935. «Πολιτικαί Σελίδες: Τα δίκαια των εθνοτήτων εν Τουρκία (1453-1921), χ.χ.».
Την εποχή εκείνη, εξαιρετικά οξυμένο εξακολουθούσε να είναι και το ζήτημα των αραβοφώνων Ορθοδόξων, που επιζητούσαν, και δικαίως, να αναβαθμιστεί ο ρόλος τους στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Δυστυχώς οι αλλόγλωσσοι αυτοί αδελφοί μας βρέθηκαν στο επίκεντρο διένεξης με κύριο στοιχείο τον εθνοφυλετισμό. Οι Έλληνες τους θεωρούσαν Έλληνες, χωρίς να τους αναγνωρίζουν πλήρη δικαιώματα, οι δε Άραβες, Άραβες. Ο Μελέτιος πέρασε τα πάνδεινα από την παροικιακή μας κοινότητα στην Αίγυπτο, όταν χειροτόνησε αρχιερέα τον Άραβα Νικόλαο Αμπντάλα (Θεοδούλου) και τον εγκατέστησε στη Μητρόπολη Αξώμης (Αντίς Αμπέμπα). Πράγματα θλιβερά και οπωσδήποτε όλως ασυμβίβαστα με τη χριστιανική διδασκαλία.
Δυστυχώς ελάχιστα διδαχθήκαμε από τα παθήματά μας.
