Του Χρήστου Γ. Κτενά
Έντονη συνεχίζει να είναι η συζήτηση για το πώς πρέπει να διδάσκεται το μάθημα των Θρησκευτικών στα σχολεία της χώρας και το κατά πόσο αυτό πρέπει να περιέχει (και σε τι έκταση και βάθος) αναφορές σε άλλες θρησκείες. Ξεκινώντας όμως από αυτή τη συζήτηση, αξίζει κανείς να αναρωτηθεί πώς διδάσκονταν τα Θρησκευτικά οι μαθητές του πρώιμου ελληνικού κράτους. Όταν δηλαδή, λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση, δημιουργούνταν τα εκπαιδευτικά προγράμματα και τα αντίστοιχα εγχειρίδια για τα παιδιά του Δημοτικού και του Γυμνασίου. Εμείς ανατρέξαμε σε μια σειρά από τα παλαιότερα σχολικά βιβλία για το μάθημα των Θρησκευτικών, από την πολύτιμη συλλογή του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής του υπουργείου Παιδείας. Το Ινστιτούτο έχει κάνει ένα ιδιαίτερης αξίας έργο, ψηφιοποιώντας χιλιάδες σχολικά εγχειρίδια, τα οποία όχι μόνο καταγράφουν την ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης, αλλά έμμεσα απεικονίζουν και τις εκάστοτε κοινωνικές και πολιτικές αντιλήψεις.
Κοιτώντας λοιπόν τα βιβλία του μαθήματος των Θρησκευτικών του 19ου αιώνα διαπιστώνουμε κάποιες κοινές συνισταμένες. Αρχικά φέρουν την έγκριση της Ιεράς Συνόδου για τη θεολογική ορθότητά τους. Με τη σειρά του, το περιεχόμενο εστιάζει κυρίως στη βιβλική ιστορία σε μια ποικιλία αφηγήσεων και σχολιασμών, επιχειρώντας να φέρει τους μαθητές κοντά στην Αγία Γραφή και τα κεντρικά χριστιανικά μηνύματα, μέσω περιλήψεων και σχετικά εκλαϊκευμένων διατυπώσεων. Η γλώσσα που συναντάμε είναι βέβαια η καθαρεύουσα, αλλά με διάφορες εκφορές, πότε με αρκετά στοιχεία δημοτικισμού, πότε πιο λόγια. Η πυκνή στοιχειοθεσία, οι πολλές ευαγγελικές παραπομπές, η μάλλον δύσχρηστη κατανομή ύλης, η σχεδόν πλήρης έλλειψη εικόνων και διακοσμητικών στοιχείων μπορεί σήμερα να μας ξενίζουν, αλλά αυτά ήταν συνηθισμένα για την εποχή, όπου βέβαια πρέπει να συνεκτιμήσουμε πως τα κονδύλια για σχολικά βιβλία ήταν περιορισμένα, οπότε αυτά έπρεπε να είναι όσο το δυνατόν πιο οικονομικά εκτυπωμένα. Συνολικά, όμως, δεν μπορούμε παρά να διαπιστώσουμε την προσπάθεια για μια οργανωμένη θρησκευτική εκπαίδευση, που ταυτίζεται με την γέννηση του ελληνικού έθνους-κράτους, αποτελώντας έκτοτε βασικό στοιχείο της ανάδειξής του.
Η «Σύνοψις Κατηχητική» του 1837
Από το 1837 μάς «έρχεται» το παλαιότερο σχολικό βιβλίο Θρησκευτικών από την ψηφιακή συλλογή του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής. Με τίτλο «Σύνοψις Κατηχητική της Ιεράς Ιστορίας εκ της Παλαιάς και Νέας Διαθήκης», είχε γραφεί από τον Αρχιμανδρίτη Μισαήλ Αποστολίδη, σε εκτύπωση του βασιλικού βιβλιοπωλείου, με τιμή 1,75 δραχμές. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας, το βιβλίο προορίζεται να αποδείξει στους μαθητές «τον Θεόν φοβερόν, και χωρίς να είπη τις ότι είναι φοβερός. Εξεναντίας δέ θέλει αποδειχθή αγαθός και αγαπητός….». Μάλιστα, τονίζεται η ανάγκη, πέρα από το εγχειρίδιο, και ο δάσκαλος να προσφέρει με τη στάση του στο μάθημα των Θρησκευτικών, καθώς αν «ομιλή ξηρά και ψυχρά περί των μυστηρίων της πίστεως… αν ήναι ανυπόμονος και οργίζηται… δεν πρέπει να προσμένη πολύν καρπόν εκ της διδασκαλίας του». Και βέβαια αν τελικά ωφεληθεί η νεολαία από τη διδασκαλία και το εγχειρίδιο -όπως γράφει ο π. Αποστολίδης στη εισαγωγή του-, αυτό «πρέπει να χρεώστηται εις την περί της εκπαιδεύσεως και ευδαιμονίας του λαού βασιλικήν πρόνοιαν» ώστε να διδάσκεται «και το ιερόν τούτο μάθημα της χριστιανικής διδασκαλίας».
1848, η συνεισφορά του Αδαμάντιου Κοραή
Το πολύ γνωστό βιβλίο «Ορθόδοξος Διδασκαλία, ήτοι σύνοψις της χριστιανικής θεολογίας» του Μητροπολίτη Μόσχας Πλάτωνα είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση, καθώς μεταφράσθηκε από τα γερμανικά, αλλά και συμπληρώθηκε από τον διδάσκαλο του Γένους Αδαμάντιο Κοραή. Η αρχική μετάφραση είχε κυκλοφορήσει το 1772 και έκτοτε είχε πολλές ανατυπώσεις. Ιδιαίτερα διαδεδομένο βιβλίο, όπου ο ίδιος ο Κοραής μάς προτρέπει να το δεχθούμε ως «τροφείον, το οποίον ανταποδίδει εις την ανατολικήν Εκκλησίαν ή Ρωσσική, διά την πίστην, την οποία έλαβε παρ’ αυτής και να το μελετάτε συνεχώς, αν θέλητε να λάβητε τον μακαρισμόν του μελετώντος εις τον νόμον του Κυρίου…».
Στη συλλογή του Ινστιτούτου Εκπαιδευτικής Πολιτικής συναντάμε διάφορες εκδοχές, π.χ. του 1848 σε εκτύπωση Ανδρέα Κορομηλά και του 1867, σε εκτύπωση Σεργίου Ραφτάνη στη Ζάκυνθο. Ο Ραφτάνης μάλιστα έχει επιμεληθεί το αρχικό κείμενο, ενσωματώνοντας σημειώσεις του Μητροπολίτη Σταυρουπόλεως Κ. Τυπάλδου από το 1827, όταν αυτός ήταν καθηγητής στην Ιόνιο Ακαδημία. Έτσι, το βιβλίο του 1867 συγκεντρώνει την πνευματική προσπάθεια σημαντικών ιεραρχών, του Κοραή και ενός έμπειρου τυπογράφου-επιμελητή, σε έναν τόμο ιδιαίτερης φιλολογικής αξίας. Και βέβαια η μετάφραση του Κοραή διατηρεί και σήμερα το ενδιαφέρον του αναγνώστη, που θα απολαύσει μια -κατά την άποψή μας- στρωτή και γλαφυρή καθαρεύουσα όπως το εξής απόσπασμα: «Είς όλα τα μέρη της γης, μεταξύ προσέτι και είς αυτά τα αγροικότατα έθνη φαίνονται βωμοί, πανταχού προσφέρονται θυσίαι. Τόσον είναι ισχυρά εις το ανθρώπινον πνεύμα η συναίσθησις της Θείας υπάρξεως, ώστε προσκυνεί λίθους, ή άλλο τι φθαρτόν πράγμα προτιμότερον παρά να πιστεύει ότι δεν είναι Θεός».
1856, οι ιστορίες των «Γαλλωδέτου και Γούρνεϊ»
Μεταφρασμένα θρησκευτικά παιδαγωγικά βοηθήματα των Τ. Η. Gallaudet (που αποδίδεται ως Γαλλωδέτος) και J.J. Gurney (Γούρνεϊ) με τίτλο «Συλλογή ωφελίμων και ψυχαγωγών αναγνωσμάτων» κυκλοφόρησαν το 1856 από το τυπογραφείο του Χ. Νικολάου Φιλαδελφέως. Η συλλογή έχει διαφορετικές στοχεύσεις καθώς το πρώτο κείμενο, «ψυχολογία προς διδασκαλία των παίδων», προορίζεται να διαβαστεί από τις μητέρες προς τα παιδιά, τα επόμενα δύο ασχολούνται με το χριστιανικό Σάββατο και την Κυριακή, ενώ το τελευταίο, «περί Μετανοίας», θέλει να αναπτύξει το θρησκευτικό φρόνημα.
Η μετάφραση είναι κατά τη γνώμη μας αρκετά «στεγνή» αν και έχουν γίνει προσπάθειες προσαρμογής της στην ελληνική πραγματικότητα. Το βιβλίο όμως είναι ενδιαφέρον, καθώς δείχνει πως, στα μέσα του 19ου αιώνα, η διδασκαλία των Θρησκευτικών στην Ελλάδα εμπλουτίζεται με ξένη βιβλιογραφία, που εισάγει και νέες προσεγγίσεις (π.χ. ψυχολογία παιδιών). Όσο για τους… Γαλλωδέτο και Γούρνεϊ, ήταν σημαντικές προσωπικότητες στις ΗΠΑ, με τον Gallaudet να ιδρύει το πρώτο πανεπιστήμιο κωφών και τον ευαγγελιστή πάστορα Gurney να πρωταγωνιστεί σε μια εσωτερική θεολογική διαμάχη του κινήματος των κουακέρων.
1859: Τα βιβλία για τα ιερατικά σχολεία
Η «Σειρά εγκυκλίων μαθημάτων προς χρήσιν των ιερατικών σχολείων» με έτος έκδοσης το 1859 είναι ένα πολύτομο έργο γραμμένο από καθηγητές Θεολογίας της εποχής. Στον 6ο τόμο π.χ. έχουμε την ιερή ιστορία χωρισμένη σε τρία μέρη και σε υποπεριόδους, με σχόλια, αναφορές σε προφήτες, παράθεση πηγών κ.λπ. Ενώ ο 7ος τόμος είναι μια εισαγωγική σχολιογραφία της Αγίας Γραφής, με ιστορικό των μεταφράσεων και ανάλυση του κειμένου από ιστορική και φιλολογική σκοπιά. Πολύ ενδιαφέρον είναι το πολυσέλιδο τμήμα περί «των Ευαγγελίων αληθείας» όπου τονίζεται ότι «Ο βίαιος θάνατος των Ευαγγελιστών, το αίμα, όπερ έχυσαν υπέρ της βεβαιώσεως των γεγονότων, περί ων διαλαμβάνουσιν, αφ’ ου πρότερον εκήρυξαν ταύτα διά ζώσης φωνής, παρέχουσι την αναντίρρητον μαρτυρίαν υπέρ της αληθείας των τεσσάρων Ευαγγελίων».
1867: «Ιερόν Τρόπαιον»
Τυπωμένο στην Πάτρα το 1867 (στο τυπογραφείο Α.Σ. Αγαπητού στην οδό Μαιζώνος), το «Ιερόν Τρόπαιον ήτοι συλλογή θρησκευτικών μαθημάτων εκ των Αγίων Γραφών», του Ιωάννη Φωκά, είναι ένα εγχειρίδιο που παρουσιάζει δογματικά, λειτουργικά και ηθικά ζητήματα της Ορθοδοξίας. Προοριζόταν για το Δημοτικό και είναι δομημένο σε αυτόνομα κεφάλαια (π.χ. Περί μετανοίας και εξομολογήσεως, Η οκνηρία και η αγχίνοια, Τα χρέη των δούλων, Περί εκλογής φίλων), οπότε μπορούσε να διδαχθεί και να διαβαστεί αποσπασματικά, ενώ πολλές είναι οι ευαγγελικές παραπομπές.
1870: «Ιερά Ιστορία»
Γραμμένη από τον Ν. Ζαννούβιο, η «Ιερά Ιστορία», τυπωμένη στο τυπογραφείο του Κ. Αντωνιάδου (Περικλέους 23 στην Αθήνα), είναι ένα εκατοντασέλιδο βιβλίο-σύνοψη της Αγίας Γραφής με πολλές παραπομπές στο αρχικό κείμενο. Χωρίς κάποια ιδιαίτερη συνεισφορά στην ανάλυση, μάλλον χρησίμευσε περισσότερο ως ένας οδηγός για την περαιτέρω μελέτη της. Στο τέλος συμπεριλαμβάνεται και η επιστολή του «Υπουργείου των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως», ότι η Ιερά Σύνοδος διαβεβαίωσε πως εξέτασε το βιβλίο και «εύρε αυτό καλώς έχον κατά τα δόγματα της πίστεως και συναίδον ταις Θείαις Γραφαίς, και κατά συνέπειαν απεφήνατο περί της ορθότητος της περί δογμάτων κ.τλ. διδασκαλίας».
1882: Εικονογραφημένη «Ιερά Ιστορία»
Η «Ιερά Ιστορία» του Γεωργίου Τσιάκα για το δημοτικό σχολείο ξεχωρίζει, καθώς περιλαμβάνει στις 46 σελίδες της και 21 εικόνες. Ουσιαστικά είναι μια μικρή συλλογή βιβλικών ιστοριών σε προσιτή καθαρεύουσα, κατάλληλη για τα παιδιά της εποχής. Οι λιθογραφίες είναι διαφόρων στυλ και υποθέτουμε ότι έχουν αναπαραχθεί από άλλα βιβλία. Πάντως, η έκδοση είχε βραβευθεί από τον Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο της Κωνσταντινούπολης, η οποία αναγνώριζε την επιμέλεια του συγγραφέα που αν και είχε ως βάση μια σειρά από παρόμοια γερμανικά παιδαγωγικά συγγράμματα, δεν έμεινε στην απλή μετάφραση, αλλά «καλώς δε και επισταμένως τας Αγίας Γραφάς εμελέτησεν» για να προσφέρει τη δική του ποιοτική εκδοχή. Χαρακτηριστικό απόσπασμα; Η αφήγηση από τη Σταύρωση όπου «…οι δε στρατιώται αφού οδήγησαν αυτόν εις τόπον, ο οποίος ελέγετο Κρανίον, έστησαν εκεί τον σταυρόν και εσταύρωσαν τον Ιησούν. Ο δε Ιησούς προσηύχετο και έλεγε “Πάτερ, συγχώρησον αυτούς διότι δεν γιγνώσκουσι τι πράττουσι”».
