Του Μ. Γ. Βαρβούνη
Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
Το ζήτημα της εκκοσμίκευσης και των συνεπειών της στην σύγχρονή μας εκκλησιαστική ζωή μας έχει απασχολήσει και σε προγενέστερα άρθρα μας, γύρω δε από αυτό έχει αναπτυχθεί πλούσια βιβλιογραφία, σε διεθνές επίπεδο. Πράγματι, πρόκειται για ένα πρόβλημα που ταλανίζει την Εκκλησία, εν πολλοίς οφειλόμενο στις νέες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές συνθήκες, εντός των οποίων η Ορθόδοξη Εκκλησία καλείται σήμερα να σχεδιάσει και να εκτελέσει τη σωτηριώδη αποστολή της, κατά την πορεία του κόσμου προς τα έσχατα.
Εχει επίσης επανειλημμένα επισημανθεί ότι από τελετουργική άποψη η εκκλησιαστική ζωή κινείται από την πνευματικότητα προς τη θεαματικότητα. Τούτο σημαίνει πως όλο και περισσότερο οι κληρικοί μας, επιζητώντας τη συμμετοχή των πιστών και το ενδιαφέρον τους, αυξάνουν το θεαματικό τελετουργικό στοιχείο, το οποίο χρησιμοποιούν ως πόλο έλξης στους ναούς, εκεί ακριβώς όπου η σταδιακή και μερική υποχώρηση της πνευματικότητας οδηγεί σε μικρά εκκλησιάσματα μεγάλης κατά κανόνα ηλικίας.
Την βλέπουμε γύρω μας αυτή την εξέλιξη και την έχουμε σχολιάσει με ποικίλες αφορμές, από τα πολύχρωμα και υπακούοντα σε μόδες ποικίλες άμφια των κληρικών, μέχρι τα πολυαρχιερατικά συλλείτουργα, και από την υιοθέτηση μορφών δημόσιου τελετουργικού σε λιτανείες κ.λπ. ως τη δημιουργία νεωτερικών τελετουργικών εθιμοταξιών (λ.χ. για την υποδοχή ιερών εικόνων ή λειψάνων με τις λεγόμενες «τιμές αρχηγού κράτους» ή για την λιτάνευση με φιλαρμονικές και τον ελληνικό εθνικό ύμνο στο τέλος), σε περιπτώσεις που η Εκκλησία έχει ήδη θεσπίσει δική της ιδιαίτερη ακολουθία, όπως φαίνεται από τα σύγχρονα ευχολόγια ή από τον κώδικα της εκκλησιαστικής εθιμοτυπίας, τον οποίο έχει συντάξει και τυπώσει σε βιβλίο η Εκκλησία της Ελλάδος.
Σε κάθε περίπτωση, είναι οι προϊστάμενοι των ναών και οι κατά τόπους Μητροπολίτες που σχηματοποιούν τις νέες αυτές τελετουργικές μορφές υπακούοντας σε ένα γενικό σχήμα, αλλά κατά το εικός και κατά περίπτωση στις λεπτομέρειες. Γι’ αυτό άλλωστε και οι μορφές αυτές παρουσιάζουν διάφορες κατά περιοχές ενδιαφέρουσες αποκλίσεις και μελετώνται συστηματικά από τη νεωτερική θρησκευτική λαογραφία, έχοντας βέβαια ενδιαφέρον ξεχωριστό και για διάφορους κλάδους της θεολογικής επιστήμης, όπως για παράδειγμα η λειτουργική.
Οπωσδήποτε έχουμε μία νέα εθιμοταξία, μία νέα τελετουργική πραγματικότητα που χρόνο τον χρόνο μορφοποιείται μπροστά στα μάτια μας. Και βέβαια μία πραγματικότητα που συχνά οι προϊστάμενοι των ναών και οι Μητροπολίτες δεν συνειδητοποιούν, καθώς πιστεύουν ότι πρόκειται απλώς για μία μεγαλοπρεπέστερη ακολουθία. Και μόνο όμως η ανάμειξη στοιχείων από το δημόσιο τελετουργικό (φιλαρμονικές, αγήματα, ανάκρουση του εθνικού ύμνου κ.λπ.) σημαίνουν μία ευκρινή εκκοσμίκευση, όσο κι αν οι προεστώτες των ακολουθιών στη συνέχεια θεωρούν τον εαυτό τους υποχρεωμένο να εκφωνήσουν και λόγο κατά της εκκοσμίκευσης, την οποία όμως – κατά κανόνα ανεπιγνώστως – καθιέρωσαν πριν στην λειτουργική πράξη και στην εκκλησιαστική τελετουργική πρακτική.
Από την άλλη πλευρά οι πιστοί, που αρέσκονται στις μεγαλοπρεπείς τελετουργικές μορφές, συνήθως επικροτούν τα στοιχεία αυτά και τα επιζητούν αν δεν εφαρμοστούν μία χρονιά, ακριβώς επειδή η παρακολούθηση λαμπρών τελετών είναι το εύκολο μέρος της συμμετοχής τους στην ορθόδοξη λειτουργική ζωή, με το δύσκολο μέρος να συσχετίζεται με την πνευματικότητα, την κατάνυξη και την ανάλογη συμμετοχή στο μυστηριακό βίωμα. Και βέβαια υπάρχει και η αντίστροφη τάση, της χρήσης απλών και απέριττων αμφίων ή τελετουργικών στοιχείων, που έχει μικρότερη διάδοση, καθώς προϋποθέτει πιστούς συνειδητούς, που δεν μένουν στον τύπο, αλλά μετέχουν ενεργά της ουσίας, άρα κατηχημένους και με συστηματική και συγκροτημένη πνευματική ζωή.
Πρόκειται για την τάση της μετακίνησης από τον εσωτερικό στον εξωτερικό τύπο, από την ουσία στο φαίνεσθαι και από την αυστηρή πνευματικότητα στην φολκλοριστική τελετουργικότητα. Τα επόμενα χρόνια θα δείξουν προς τα πού θα κινηθεί η τάση που θα προσδιορίσει το μέλλον, αν και οι περί «εκκλησιαστικού μεγαλείου» απόψεις, πράξεις και αντιδράσεις ορισμένων, μάλλον κατ’ άνθρωπο το προδιαγράφουν.
