Γράφει ο Μ. Γ. Βαρβούνης
Καθηγητής Λαογραφίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης
Τα περισσότερα από τα έθιμα και τις τελετουργίες που έχουν να κάνουν με τον καθαγιασμό της φύσης σχετίζονται με τη μαγική και συμβολική προσπάθεια εξασφάλισης ευετηρίας. Με τον όρο αυτό εννοούμε την τελετουργική εξασφάλιση της υγείας των ανθρώπων, της προκοπής των καλλιεργειών, της ευφορίας των καρπών και της γονιμότητας των ζώων, δηλαδή ό,τι ο λαός ονομάζει περιληπτικά «καλοχρονιά». Ο λαϊκός άνθρωπος επιδιώκει την απόκτηση αυτών των αγαθών με μία σειρά μαγικών και γονιμικών τελετουργιών, οι οποίες συνήθως έχουν τη μορφή εθιμικά καθιερωμένων λαϊκών ευετηρικών δρωμένων, και διακρίνονται για τον οριακό και διαβατήριο χαρακτήρα τους.
Συχνά μάλιστα η ευετηρία επιδιώκεται με την τελετουργική αναπαράσταση γενετήσιων πράξεων, ή λόγων που περιγράφουν τέτοιες πράξεις, όπως λ.χ. συμβαίνει με το θρακικό δρώμενο του Καλόγερου ή με τα άσεμνα και βωμολοχικά αποκριάτικα τραγούδια διαφόρων ελληνικών περιοχών, όπως η Σάμος, η Θάσος, η Θεσσαλία, η Κοζάνη, η Αγία Αννα της Εύβοιας κ.λπ. Αλλά και οι εθιμικοί αγώνες έχουν ευετηρικό περιεχόμενο και γονιμική σκοπιμότητα, όπως φαίνεται και στα λαϊκά παραδοσιακά αθλητικά αγωνίσματα.
Τον ίδιο δε σκοπό εξυπηρετούν τόσο οι εθιμικά καθιερωμένες ευχές των μεγάλων σταθμών του ετήσιου εορτολογικού κύκλου, όσο και οι προσφορές καρπών και ειδών διατροφής στο θείον, οι γνωστές «απαρχές», οι οποίες αντανακλούν στην φύση ολόκληρη, που ζωογονείται με την ευλογία τους στον αέναο κύκλο του χρόνου. Το ίδιο συμβαίνει και με τις πολλές και ποικίλες εκκλησιαστικές ευχές που συνοδεύουν κάθε παραγωγική ανθρώπινη δραστηριότητα, όπως αυτές αποτυπώνονται στο Ευχολόγιον, μία σπουδαία εκκλησιαστική πηγή λαογραφικών ειδήσεων και πληροφοριών.
Ουσιαστικά πρόκειται για ένα ολόκληρο σύστημα ευλογιών και τελετουργικών ενισχύσεων της φύσης και των προϊόντων της, που συνιστούν μία υπερφυσική παρέμβαση του Θεού στην πορεία των φυσικών πραγμάτων, με αφορμή τη σχετική παράκληση των ανθρώπων, όπως αυτή διατυπώνεται στα κείμενα των συγκεκριμένων ευχών. Το ίδιο μπορεί να παρατηρηθεί και για την παλαιότερη πρακτική της ευλόγησης του σπόρου στον ναό, συνήθως κατά την εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού (14 Σεπτεμβρίου) – ή με άλλη φθινοπωρινή εορτολογική ευκαιρία – και πάντως πριν τη σπορά. Διά του ευλογημένου σπόρου, η εκκλησιαστική ευλογία, άρα και η θεία δύναμη και χάρη, περνούσε στη γη, στη φύση και στην επερχόμενη νέα βλάστηση και καρποφορία, επομένως ανανέωνε τον συνεχή κύκλο ευλογίας και καθαγιασμού της φύσης, που κατά τη λαϊκή θρησκευτική σκέψη συγκρατούσε την καθιερωμένη τάξη του κόσμου και δομούσε τις σχέσεις του λαϊκού ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον του, μέσα στα όρια μιας ένθεης και σεβαστικής αντιμετώπισης, μακριά από την ολέθρια για το μέλλον της ανθρωπότητας ληστρική απομύζηση των φυσικών πόρων, που κυριαρχεί στους χαλεπούς καιρούς μας.
Αλλά και οι πυρές των Αναστενάρηδων έχουν ευετηρικό περιεχόμενο και σκοπό, όπως επίσης και τα τελετουργικά πολυσπόρια και τα ανάλογα «καταχύσματα», ο ραντισμός δηλαδή με καρπούς και σπόρους. Σε κάθε περίπτωση, η μαγική και τελετουργική επίτευξη της ευετηρίας βρίσκεται στη βάση πολλών και ποικίλων θρησκευτικών πρακτικών της αρχαιότητας, αλλά και πολλών ανάλογων εθιμικών πρακτικών της λαϊκής λατρείας.
Με την προσπάθεια επίτευξης ευετηρίας, άμεσα σχετίζονται οι τελετουργικές πρακτικές καθαγιασμού της φύσης. Στην ελληνική λαϊκή λατρεία παρατηρούνται πολλά είδη καθαγιασμού, δηλαδή συμβολικής και τελετουργικής απαλλαγής του περιβάλλοντος χώρου ή συγκεκριμένων αντικειμένων από μολύσματα ή μιάσματα που πιστεύεται ότι τα επιβαρύνουν. Οι τόποι ευρέσεως εικόνων, για παράδειγμα, καθαγιάζονται με την οικοδόμηση ναΐσκων ή προσκυνηταριών. Οι νέες εικόνες ή οι φυλακτήριοι σταυροί καθαγιάζονται παραμένοντας επί σαράντα συνεχείς Θείες Λειτουργίες στον ναό ή αν περαστούν από σαράντα κύματα της θάλασσας, ενώ τα ιερά σκεύη και τα έπιπλα του ναού καθαγιάζονται με ειδικές ευχές και τη χρήση αγίου μύρου.
Ιδιαίτερες ωστόσο, στη λαϊκή θρησκευτικότητα, είναι οι τελετουργίες καθαγιασμού της φύσης, εντός της οποίας ζει και δραστηριοποιείται ο άνθρωπος, εξασφαλίζοντας τα προς το ζην για την επιβίωσή του, ατομική, οικογενειακή και κοινωνική. Η φύση αποτελεί το κέλυφος, το προστατευτικό περίβλημα κάθε παραδοσιακού πολιτισμικού συστήματος. Ο λαϊκός άνθρωπος ζει, εργάζεται και δημιουργεί πολιτισμικά μέσα στα πλαίσια του φυσικού περιβάλλοντος της κοινότητάς του, ενώ είναι η φύση με τις λεπτομέρειές της που τον εμπνέει συχνά για τις επιμέρους μορφές της παραδοσιακής καλλιτεχνικής δημιουργίας του.
Στα ζητήματα όμως αυτά θα επανέλθουμε και σε επόμενο άρθρο μας.
